Γράφει ο αγ. Κασσιανός:
« Είναι τόσο μεγάλο το πλήθος των πονηρών πνευμάτων τα οποία πληρούν τον εναέριο χώρο που εκτείνεται μεταξύ ουρανού και γής και ίπτανται στο χώρο αυτό μη μένοντας αδρανή αλλά μέσα σε ταραχή και θόρυβο, ώστε η Θεία Πρόνοια για το δικό μας όφελος έχει κρύψει και απομακρύνει αυτά τα πνεύματα από τα βλέμματα των ανθρώπων, εάν δεν είχε γίνει αυτό, οι άνθρωποι θα καταλαμβάνονταν από ανυπόφορο τρόμο και θα ήταν έτοιμοι να καταρρεύσουν , εξ αιτίας του φόβου μήπως τους επιτεθούν οι δαίμονες ή του φρικιαστικού θεάματος των προσώπων στα οποία μεταμορφώνονται και μεταλλάσσονται οικειοθελώς οποτεδήποτε θελήσουν ...;
«Όσο για την αναμφισβήτητη αλήθεια ότι τα ακάθαρτα πνεύματα κυβερνώνται από τις πιο πονηρές δυνάμεις και υπόκεινται σε αυτές, αυτό το πληροφορούμαστε όχι μόνο από τη μαρτυρία της Αγίας Γραφής, την οποία διαβάζουμε στην περιγραφή της απάντησης του Κυρίου προς τους Φαρισαίους που Τον συκοφαντούσαν: «ει εγώ εν Βεελζεβούλ, τω άρχοντι των δαιμονίων, εκβάλλω τα δαιμόνια» (κατά Ματθαίον), αλλά και από τα ευκρινή οράματα και τις πολλές εμπειρίες των αγίων μας.
«Όταν ένας από τους αδελφούς μας ταξίδευε σε αυτήν την έρημο, έχοντας βρει μια σπηλιά μετά το σούρουπο, σταμάτησε εκεί και θέλησε να κάνει τη βραδινή προσευχή του. Ενώ λοιπόν κατά τη συνήθεια έλεγε τους ψαλμούς, η ώρα πέρασε και έφτασε κιόλας περασμένα μεσάνυχτα. Αφού τελείωσε τον κανόνα της προσευχής, θέλοντας να ξεκουράσει λίγο το αποκαμωμένο του σώμα, ξάπλωσε κάτω και ξαφνικά άρχισε να βλέπει αναρίθμητες ορδές δαιμόνων που συγκεντρώνονταν απ' όλες τις κατευθύνσεις, έρχονταν ο ένας πίσω από τον άλλο, σε μια ατέλειωτη παράταξη και μια πολύ μακριά σειρά. Μερικοί προηγούνταν του αρχηγού τους, ενώ άλλοι τον ακολουθούσαν. Τελικά εμφανίστηκε ο άρχοντας, μεγαλύτερος απ' όλους στο ανάστημα και φρικιαστικότερος απ' όλους στην εμφάνιση. Αφού του έστησαν ένα θρόνο πάνω σε ένα υπερυψωμένο βήμα, κάθισε και, ερευνώντας προσεκτικά, άρχισε να εξετάζει τη δραστηριότητα του κάθε δαίμονα. Εκείνους που έλεγαν ότι δεν είχαν καταφέρει ακόμα να παρασύρουν τους αντιπάλους τους, τους διέταξε με επιπλήξεις και βρισιές να εξαφανιστούν από τα μάτια του, θεωρώντας τους τεμπέληδες και αδιάφορους, και τους κατηγορούσε με λυσσασμένους βρυχηθμούς ότι χαράμισαν τόσο χρόνο και προσπάθεια χωρίς να καταφέρουν τίποτα. Εκείνους όμως που δήλωναν ότι είχαν πετύχει να παρασύρουν στην αμαρτία αυτούς που τους είχαν ανατεθεί, τους άφηνε να φύγουν με μεγάλες τιμές, ενώ όλοι οι υπόλοιποι δαίμονες τους επευφημούσαν με ενθουσιασμό, ως ιδιαίτερα θαρραλέους πολεμιστές, οι οποίοι δοξάζονταν ως παράδειγμα για όλους.
«Τότε ένα πονηρότατο πνεύμα προχώρησε μπροστά από το πλήθος και ανέφερε με μοχθηρή χαρά, σαν να επρόκειτο για κάποια λαμπρή του νίκη, ότι τελικά είχε υποτάξει ένα φημισμένο μοναχό, του οποίου είπε το όνομα, μετά από δεκαπέντε χρόνια ακατάπαυστης πειρασμικής πολιορκίας, παρασύροντας τον εκείνη ακριβώς τη νύχτα στην πορνεία ...; Μετά από αυτήν τη δήλωση, υπερβολική ευθυμία κατέλαβε όλο το πλήθος δαιμόνων, ενώ ο δαίμονας εκείνος αποχώρησε, εκστασιασμένος μπροστά στους υψηλούς επαίνους του άρχοντα του σκότους και στεφανωμένος με δόξα. Καθώς πλησίαζε η αυγή, όλο εκείνο το πλήθος των δαιμόνων εξαφανίσθηκε». Αργότερα ο αδελφός που έγινε μάρτυρας αυτού του θεάματος πληροφορήθηκε ότι η δήλωση σχετικά με την πτώση του μοναχού ήταν πράγματι αληθινή.
Τέτοιες εμπειρίες εξακολουθούν να συμβαίνουν σε Ορθόδοξους Χριστιανούς μέχρι και τον αιώνα μας. Σαφώς δεν αποτελούν ούτε όνειρα ούτε οράματα, αλλά εν εγρηγόρσει εμπειρίες δαιμόνων με τη μορφή που έχουν στην πραγματικότητα - μόνον, φυσικά, αφού οι πνευματικοί οφθαλμοί του ανθρώπου στον οποίο εμφανίζονται έχουν ανοιχθεί ώστε να βλέπει αυτά τα όντα που κανονικά είναι αόρατα για τους ανθρώπινους οφθαλμούς. Μέχρι σχετικά πρόσφατα, υπήρχαν ίσως ελάχιστοι μόνο «συντηρητικοί» ή «αφελείς» Ορθόδοξοι Χριστιανοί που μπορούσαν ακόμα να πιστεύουν στην «κατά γράμμα αλήθεια» τέτοιων διηγήσεων, και σήμερα όμως, μερικοί Ορθόδοξοι δυσκολεύονται να τις πιστέψουν, τόσο πολύ έχει διαπεράσει τον κόσμο η σύγχρονη πεποίθηση ότι οι άγγελοι και οι δαίμονες είναι «αμιγή πνεύματα» και δεν ενεργούν με τέτοιους «υλικούς» τρόπους. Μόνο λόγω της σημαντικά αυξημένης δαιμονικής δραστηριότητας των τελευταίων χρόνων αυτές οι διηγήσεις αρχίζουν και πάλι να μοιάζουν τουλάχιστον αληθοφανείς. Σήμερα επίσης οι ευρέως διαδεδομένες «μεταθανάτιες» εμπειρίες έχουν ανοίξει διάπλατα τον κόσμο της μη υλικής πραγματικότητας σε πολλούς συνηθισμένους ανθρώπους οι οποίοι δεν έχουν ποτέ ως τώρα έλθει σε επαφή με απόκρυφα φαινόμενα, και έτσι η ύπαρξη μίας ερμηνείας του κόσμου αυτού και των όντων του, ερμηνεία η οποία θα χαρακτηρίζεται από αλήθεια και εσωτερική συνοχή, αποτελεί μία από τις ανάγκες της εποχής μας. Μόνον ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός, έχοντας διαφυλάξει την αυθεντική Χριστιανική διδασκαλία μέχρι σήμερα, μπορεί να παράσχει μία τέτοια ερμηνεία.
Ας δούμε τώρα πιο συγκεκριμένα με ποιόν τρόπο εμφανίζονται οι άγγελοι και οι δαίμονες κατά τη στιγμή του θανάτου.
Εμφανίσεις αγγέλων και δαιμόνων κατά την ώρα του θανάτου
Στις περιπτώσεις αυτές την ψυχή του ανθρώπου που μόλις έχει πεθάνει τη συναντούν συνήθως δυό άγγελοι. Να πώς περιγράφει τη σχετική του εμπειρία ο συγγραφέας του "Unbelievable for Many ...;»: Η ηλικιωμένη νοσοκόμα είπε: «Ας έχει τη Βασιλεία των Ουρανών και την αιώνια ανάπαυση». Μόλις το είπε αυτό, αμέσως ήλθαν κοντά μου δύο άγγελοι: στον ένα αναγνώρισα το δικό μου Φύλακα Άγγελο αλλά ο άλλος μου ήταν άγνωστος. Αργότερα κάποιος ευλαβής περιπλανώμενος προσκυνητής του είπε πως εκείνος ήταν ο «άγγελος της υποδοχής». Η Aγ. Θεοδώρα, της οποίας η μετά θάνατον διαδρομή μέσα από τα εναέρια «τελώνια» περιγράφεται στο Βίο του αγ. Βασιλείου του Νέου διηγείται: «Όταν πια μ' εγκατέλειψαν οι δυνάμεις μου είδα ξαφνικά δυό ακτινοβολούντες αγγέλους του Θεού, που είχαν όψη λαμπρών νέων ανέκφραστης ωραιότητας. Τα πρόσωπά τους ήταν λαμπρότερα κι απ' τον ήλιο, η ματιά τους γεμάτη αγάπη, τα μαλλιά τους λευκά σαν το χιόνι, γύρω από το κεφάλι τους ξεχυνόταν μια χρυσή ανταύγεια, τα ενδύματά τους άστραφταν και στο στήθος ήταν περιζωσμένοι σταυρωτά με οράρια». Ο Aγ. Σάλβιος, επίσκοπος Γαλατίας τον 6ο αιώνα, περιγράφει τη δική του εμπειρία θανάτου: «Όταν σειόταν το κελλί μου πριν τέσσερις ημέρες, και με είδατε να κείτομαι νεκρός, δυό άγγελοι με ανύψωσαν και με μετέφεραν στο πιο ψηλό σημείο του ουρανού».
Οι άγγελοι αυτοί έχουν αποστολή να συνοδεύσουν την ψυχή του αποθανόντος στο μεταθανάτιο ταξίδι της. Δεν υπάρχει επάνω τους τίποτε το ασαφές, ούτε ως προς τη μορφή ούτε ως προς τις ενέργειές τους, έχουν ανθρώπινη μορφή, πιάνουν σταθερά το «λεπτό σώμα» της ψυχής και το μεταφέρουν. «Οι φωτοφόροι άγγελοι πήραν την ψυχή μου αμέσως στην αγκαλιά τους». «Αφού με πήραν από το χέρι, με έβγαλαν στο δρόμο περνώντας κατευθείαν μέσα από τον τοίχο του δωματίου ...;». Τον Aγ. Σάλβιο τον «ανύψωσαν δύο άγγελοι». Υπάρχουν πολλά άλλα παρόμοια παραδείγματα.
Δεν μπορεί, επομένως, να ευσταθεί ο ισχυρισμός ότι το «φωτεινό όν» που εμφανίζεται στις σύγχρονες εμπειρίες είναι ένας οδηγός άγγελος, αφού το όν αυτό δεν έχει συγκεκριμένη μορφή, δεν οδηγεί την ψυχή πουθενά, σταματά για να συνδιαλεχθεί με την ψυχή και της δείχνει σε ταχύτατη αναδρομή τα περασμένα γεγονότα της ζωής της. Δεν είναι πράγματι άγγελος κάθε όν που εμφανίζεται ως άγγελος, αφού «αυτός γαρ ο Σατανάς μετασχηματίζεται εις άγγελον φωτός» (Προς Κορινθίους), έτσι λοιπόν τα όντα αυτά, από τη στιγμή που δεν διαθέτουν καν τη μορφή αγγέλων σίγουρα δεν μπορούν να ταυτισθούν μαζί τους. Αυθεντικές συναντήσεις με αγγέλους φαίνεται ότι σχεδόν ποτέ δε συμβαίνουν στις σύγχρονες «μεταθανάτιες» εμπειρίες για ένα λόγο που θα επιχειρήσουμε να εξηγήσουμε παρακάτω.
Είναι λοιπόν δυνατόν το «φωτεινό όν» να είναι στην πραγματικότητα ένας δαίμονας μεταμφιεσμένος ως άμορφος «άγγελος φωτός» προκειμένου να βάλει σε πειρασμό τον ετοιμοθάνατο, ακόμα και τη στιγμή κατά την οποία η ψυχή αφήνει το σώμα; Ο Δρ. Μούντυ στα βιβλία του καθώς και άλλοι ερευνητές όντως θέτουν αυτό το ερώτημα, μόνο και μόνο για να απορρίψουν την πιθανότητα να συμβαίνει κάτι τέτοιο, επειδή δεν εναρμονίζεται με τις «καλές» εντυπώσεις που η εμφάνιση τέτοιων όντων δημιουργεί στον ετοιμοθάνατο. Το σίγουρο είναι ότι οι απόψεις αυτών των ερευνητών για το «κακό» είναι σε υπέρτατο βαθμό αφελείς, σύμφωνα με τον Δρα Μούντυ «ο Διάβολος θα τον συμβούλευε ν' ακολουθήσει το δρόμο του μίσους και της καταστροφής» και φαίνεται να αγνοεί παντελώς τα κείμενα της χριστιανικής γραμματείας που περιγράφουν την πραγματική φύση των δαιμονικών πειρασμών, οι οποίοι παρουσιάζονται ανεξαιρέτως στα θύματά τους ως κάτι το «καλό».
Ποια είναι, όμως η ορθόδοξη διδασκαλία σχετικά με τους δαιμονικούς πειρασμούς κατά την ώρα του θανάτου; Ο Μέγας Βασίλειος, ερμηνεύοντας τα λόγια του Ψαλμού «σώσον με εκ πάντων των διωκόντων με και ρύσαι με, μη πότε αρπάση ως λέων την ψυχήν μου» (σώσε με από όλους τους εχθρούς μου, οι οποίοι με καταδιώκουν και γλύτωσέ με από αυτούς, και μάλιστα από τον αρχηγόν των τον Αβεσσαλώμ, διά να μη αρπάση αυτόν και ως λέων άγριος κατασπαράξη την ζωήν μου) δίνει την παρακάτω εξήγηση: «Νομίζω δε ότι οι γενναίοι αθληταί του Θεού, αφού ηγωνίσθησαν εις ολόκληρον την ζωήν των αξίως κατά των αοράτων εχθρών, όταν διαφύγουν από όλας τας καταδιώξεις αυτών και φθάσουν εις το τέλος της ζωής, εξετάζονται από τον άρχοντα του αιώνος, και, εάν μεν ευρεθούν τραυματισμένοι, από τους αγώνας των, ή κάπως στιγματισμένοι ή να έχουν αποτυπώματα της αμαρτίας, θα κρατηθούν αιχμάλωτοι, εάν όμως ευρεθούν απρόσβλητοι και ακηλίδωτοι, θα τους αναπαύση ο Χριστός, επειδή είναι ανίκητοι και ελεύθεροι. Παρακαλεί λοιπόν και περί της παρούσης και περί της μελλούσης ζωής. Διότι λέγει, σώσε με εδώ από τους διώκτας, λύτρωσέ με εκεί εις τον καιρόν της εξετάσεως μήπως ως λέων αρπάξη την ψυχήν μου. Και αυτά δύνασαι να τα μάθης από τον ίδιον τον Κύριον που έλεγε κατά τον καιρό του πάθους του, «Νύν ο άρχων του κόσμου έρχεται, και εν εμοί έξει ουδέν» (Διότι έρχεται ο άρχων του κόσμου, και δεν έχει επάνω μου καμμίαν δύναμιν).
Και μάλιστα, δεν είναι μόνο οι χριστιανοί αγωνιστές που έχουν ν' αντιμετωπίσουν τη δοκιμασία από τους δαίμονες κατά την ώρα του θανάτου. Ο αγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος, στις ομιλίες του στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, περιγράφει πολύ παραστατικά τι συνήθως συμβαίνει στους κοινούς αμαρτωλούς κατά το θάνατό του: « Διά τούτο λοιπόν και είναι δυνατόν τότε ν' ακούσης πολλούς να διηγούνται φοβερές ιστορίες και οράματα φρικτά, που δεν ημπορούν ούτε καν να τα αντικρύσουν οι μελλοθάνατοι, και τινάσσονται με μεγάλη ορμή πάνω στο κρεβάτι που είναι εξαπλωμένοι και βλέπουν με τρόμο τους παρευρισκομένους, επειδή η ψυχή τους προσπαθεί να εισχωρήσει βαθύτερα και διστάζει εξ αιτίας του φόβου ν' αποχωρισθή από το σώμα και δεν υποφέρει την θέα των αγγέλων που έρχονται. Πραγματικά, αν κυριευόμαστε από φόβο όταν αντικρύζωμε απλώς ανθρώπους φοβερούς, τι δεν θα πάθωμε όταν ιδούμε απειλητικούς αγγέλους και αδυσωπήτους δυνάμεις να καταφθάνουν, ενώ η ψυχή μας θα αποχωρίζεται από το σώμα μας και θα σύρεται και θα οδύρεται συνεχώς άσκοπα και μάταια;».
Στους Βίους Αγίων της Ορθόδοξης Εκκλησίας συναντούμε πολυάριθμες αναφορές τέτοιων δαιμονικών οράσεων κατά την ώρα του θανάτου, που συνήθως αποσκοπούν στο να τρομοκρατήσουν τον αποθνήσκοντα και να τον κάνουν να χάσει κάθε ελπίδα για τη σωτηρία του. Ο Aγ. Γρηγόριος ο Διάλογος, για παράδειγμα, μιλά για κάποιον πλούσιο άνδρα που ήτα υποδουλωμένος σε πολλά πάθη: «Φθάνοντας στα τελευταία του, την ώρα ακριβώς που επρόκειτο πια να βγεί από το σώμα, με ανοιχτά τα μάτια είδε βδελυρά και κατάμαυρα πνεύματα να παραστέκονται μπροστά του και επίμονα να τον βιάζουν για να τον αρπάξουν στα κλείθρα του άδη ...; με θορυβώδεις θρήνους συγκεντρώθηκε όλη η οικογένεια. Οι ίδιοι όμως δεν μπορούσαν να δούν τα πονηρά πνεύματα, των οποίων τις πιέσεις τόσο οδυνηρά εκείνος υπέμενε, αλλά έβλεπαν την παρουσία τους με την ομολογία, την χλωμάδα και τον τρόπο εκείνου που έσερναν. Από την φρίκη της βδελυρής μορφής εκείνων περιστρεφόταν πέρα - δώθε στο κρεββάτι ...; κι όταν από το υπερβολικό σφίξιμο απελπίσθηκε πιά πως θα μπορούσε να βρεί λίγη χαλάρωση, άρχισε με μεγάλες φωνές να κραυγάζει: Ανακωχή τουλάχιστον μέχρι το πρωί. Αλλά ενώ φώναζε αυτά, μέσα στις ίδιες τις φωνές του αποσπάσθηκε από την κατοικία του σώματος».
Αυτό που αντικειμενικά συμβαίνει είναι ότι οι ίδιοι οι δαίμονες παρουσιάζουν πειρασμούς ανάλογα με το πνευματικό επίπεδο και τις προσδοκίες αυτών τους οποίους πειράζουν. Σε όσους τρέμουν την κόλαση, οι δαίμονες μπορεί να εμφανιστούν με τρομακτικές μορφές, προκειμένου να καταφέρουν να πεθάνει ο άνθρωπος μέσα στην απελπισία, σε όσους όμως, δεν πιστεύουν στην κόλαση, ή στους Προτεστάντες που πιστεύουν ότι είναι σίγουρα «ήδη σεσωσμένοι» και επομένως δε χρειάζεται να φοβούνται την κόλαση, οι δαίμονες προτιμούν να παρουσιάζουν πειρασμούς με κάποια άλλη μορφή με την οποία η πονηρή τους πρόθεση δεν θα εκδηλώνεται τόσο φανερά. Κατά παρόμοιο τρόπο, ακόμα και σε ένα Χριστιανό αγωνιστή που έχει ήδη υποφέρει πολλά, οι δαίμονες μπορεί να εμφανιστούν με τέτοιον τρόπο ώστε να τον αποπλανήσουν παρά να τον εκφοβίσουν.
Οι δαιμονικοί πειρασμοί που πολιορκούσαν την Aγ. Μαύρα, Χριστιανομάρτυρα του 3ου αι. μ.Χ., καθώς πέθαινε, μας προσφέρουν ένα καλό παράδειγμα αυτού του είδους πειρασμού που μόλις αναφέραμε. Αφού είχε παραμείνει εννέα ημέρες σταυρωμένη μαζί με το σύζυγό της, αγ. Τιμόθεο, η Aγ. Μαύρα δέχθηκε πειρασμό από το διάβολο. Ο Βίος των δύο αγίων αναφέρει τα λόγια με τα οποία η ίδια η Aγ. Μαύρα περιέγραφε τους πειρασμούς που δεχόταν στο σύζυγό και συμμάρτυρά της: «Στάσου στερεός, στάσου παλικάρι, Τιμόθεε. Τα μεσάνυχτα βρέθηκα σε έκσταση κι ευθύς αμέσως πρόσεξα να με ζυγώνει ένας άνθρωπος χαμογελαστός, που κρατούσε στα χέρια ένα ποτήρι γιομάτο μέλι και γάλα. Μου τόφερε μέχρι τα χείλη, και μου είπε: «Πάρτο κι απόλαυσέ το». «Ποιος είσαι και από πού έρχεσαι;» τον ρώτησα. «Άγγελος του Θεού είμαι», μου αποκρίθηκε. «Αν είσαι τέτοιος που λές, έλα να κλαύσουμε μαζί και να προσευχηθούμε στον Εσταυρωμένο». «Ξέρεις κάτι;» μου λέει. «Σε λυπήθηκα να σε βλέπω πάνω στο ξύλο, δίχως τροφή. Θα τα καταφέρεις άραγε να συνεχίσεις;». «Ποιος σ' έστειλε να μου να πείς αυτά;» τον σιγορώτησα. «Δεν ξέρεις ότι με την υπομονή, την εγκράτεια και την προσευχή, ανεβαίνω τη σκάλα του ύψους;» Ω, ή δύναμη της προσευχής λιώνει την αγάπη του Θεού μας. Τη στιγμή που στην προσευχή μου ανέφερα τον λυτρωτικό σταυρό του Σωτήρα μας, είδα να στρέφει το πρόσωπό του προς τη Δύση. Τότε κατάλαβα. Και τη στερνή ακόμα τούτη ώρα, ήλθε σαν άγγελος φωτός να μας αναστατώσει. Σε λίγο η οπτασία αυτή εξαφανίστηκε.
Μετά την εξαφάνισή του μ' επισκέφθηκε άλλος. Αυτός με πήρε στα χέρια του, με ξεσήκωσε και μ' έφερε σ' ένα πλατύ ποτάμι. Ανάμεσα στις όχθες του κυλούσε μέλι και γάλα! «Σκύψε και απόλαυσε όσο λαχταράς» μου ψιθύρισε. Στη δελεαστική του προσφορά αποκρίθηκα: «Δεν πρόκειται να γευτώ μήτε νερό, μήτε άλλο εύοσμο δροσιστικό ποτό, αν τα χείλη μου δεν ακουμπήσουν στο Ποτήρι του Εσταυρωμένου Χριστού. Αυτό το ποτήρι σκορπά σωτηρία και ζωή. Ζωή ατελεύτητη». Ο καινούργιος μου επισκέπτης έσκυψε στον ποταμό, άπλωσε τις παλάμες του και ήπιε, και ξαφνικά εξαφανίστηκε, αυτός μαζί και το ποτάμι».
Η Τρίτη οπτασία που εμφανίστηκε στην Aγ. Μαύρα, αυτή ενός αληθινού αγγέλου, θα αναφερθεί παρακάτω, ήδη, όμως, είναι φανερό ότι οι πραγματικοί Χριστιανοί αντιμετωπίζουν με μεγάλη επιφύλαξη τις «αποκαλύψεις» που δέχονται κατά την ώρα του θανάτου.
Η ώρα του θανάτου, λοιπόν, είναι πράγματι μία ώρα δαιμονικών πειρασμών και οι «πνευματικές εμπειρίες» που βιώνουν οι άνθρωποι την ώρα αυτή, ακόμα κι αν φαίνονται να είναι «μεταθανάτιες», ένα σημείο που θα συζητηθεί ;άλλη φορά, θα πρέπει να κρίνονται με τα ίδια κριτήρια της χριστιανικής διδασκαλίας με τα οποία κρίνονται οποιεσδήποτε άλλες «πνευματικές εμπειρίες». Κατά τον ίδιο τρόπο, τα «πνεύματα» που ενδέχεται να συναντήσει ο κάθε άνθρωπος αυτήν την ώρα πρέπει να τα υποβάλλει στην καθολική δοκιμασία, για την οποία μιλά ο απόστολος Ιωάννης : «δοκιμάζετε τα πνεύματα, εάν είναι από τον Θεόν, διότι πολλοί ψευδοπροφήται εβγήκαν εις τον κόσμον». (Ιωάννου)
